Tranh sơn mài – chất liệu độc đáo của hội họa Việt Nam

Những bức tranh sơn mài, cùng với tranh lụa, đã góp phần quan trọng trong việc định hình nền hội họa hiện đại của Việt Nam, trong đó sơn mài giữ một vị trí đặc biệt. Có thời điểm, nghệ thuật sơn mài gần như dẫn đầu trong lĩnh vực tạo hình của nước ta. Năm 1948, tại chiến khu Việt Bắc, danh họa Tô Ngọc Vân đã mô tả sơn mài như một kỹ thuật mới, khác biệt với sơn ta truyền thống, phát triển nhờ nghệ thuật mài và biến hóa của sơn.

Nhiều tài liệu ghi nhận Trần Tướng Công (tên thật là Trần Lư, sinh năm 1470) là ông tổ nghề sơn Việt Nam, người đã học nghề từ nước ngoài và truyền lại cho dân làng Bình Vọng, Hà Nội. Tuy nhiên, các phát hiện khảo cổ từ các mộ táng ở Hải Phòng, Hà Nội, và Hải Dương cho thấy nghề sơn đã tồn tại từ lâu, với dấu ấn rõ rệt trên tượng Phật và điêu khắc từ thời Lý (thế kỷ 11-12), hình thành truyền thống kéo dài đến ngày nay.

Các nghệ nhân Việt Nam thời xưa đã phát triển kỹ thuật hom, bó sơn, pha chế màu sắc và nước sơn, biết đắp nổi và chạm trổ tinh tế. Tuy vậy, nghề sơn khi đó chủ yếu phục vụ điêu khắc và trang trí cho cung đình và đồ thờ cúng. Một số tác phẩm tranh sơn ta sớm nhất hiện còn như chân dung vua Lý Nam Đế và hoàng hậu, bộ tranh tố nữ ở đình Lỗ Hạnh (Bắc Giang), đều có từ cuối thế kỷ 18 đến đầu thế kỷ 19, với màu sắc đen, đỏ, vàng thếp, và lối tạo hình trang trí đơn giản.

Đến đầu thế kỷ 20, khi Trường Mỹ thuật Đông Dương ra đời, hiệu trưởng Victor Tardieu đã khuyến khích các họa sĩ như Joseph Inguimberty và học trò nghiên cứu kỹ thuật sơn truyền thống, cải tiến để trở thành chất liệu hội họa và giảng dạy tại trường. Từ đây, kỹ thuật sơn mài ra đời với các lớp mài đặc trưng.

Để thực hiện một bức tranh sơn mài, họa sĩ chuẩn bị phác thảo trên giấy, rồi can xuống vóc, vẽ chi tiết trước và nền sau. Mỗi lớp màu được tô và để khô trước khi tô lớp khác, rồi mài phẳng với nước để các chi tiết lớp dưới hiện dần. Quá trình này được lặp lại đến khi tranh đạt hiệu quả như mong muốn và được đánh bóng hoàn thiện.

Về chất liệu, ban đầu màu sơn mài truyền thống chỉ có cánh gián, son đỏ, then đen, vàng, bạc, vỏ trai, và vỏ trứng. Sau nhiều thử nghiệm, bảng màu được mở rộng thêm với trắng titane, bột vàng, bột bạc, các kỹ thuật pha màu, tạo sắc độ khác nhau và thêm độ sâu cho bức tranh. Màu trắng titane đặc biệt giúp bảng màu trở nên phong phú hơn.

Hội họa sơn mài Việt Nam phát triển dựa trên kỹ thuật truyền thống, kết hợp với nguyên lý tạo hình hiện đại của châu Âu và sự tinh tế của nghệ thuật Á Đông. Kết quả là một phong cách sơn mài Việt Nam độc lập, đạt nhiều thành tựu, được thế giới ghi nhận. Đến nay, nhiều tác phẩm sơn mài được công nhận là bảo vật quốc gia, là tài sản quý báu của dân tộc.

Những họa sĩ đầu tiên góp phần tạo dựng nền tảng sơn mài hiện đại như Trần Quang Trân, Lê Phổ, Phạm Hậu, Nguyễn Khang… đã tiên phong mở rộng chất liệu này từ trang trí mỹ nghệ sang hội họa. Đặc biệt, Nguyễn Gia Trí được coi là bậc thầy với các tác phẩm tiêu biểu như “Lùm tre nông thôn,” “Vườn xuân Trung Nam Bắc,” thể hiện khả năng biến đổi sắc độ và tạo chiều sâu độc đáo trên tranh sơn mài.

Trong kháng chiến chống Pháp, các họa sĩ vẫn kiên trì sáng tác dù điều kiện vật liệu khó khăn. Đến giai đoạn hòa bình ở miền Bắc, sơn mài phát triển mạnh mẽ với nhiều tác phẩm nổi bật, trưng bày quốc tế và được đánh giá cao. Một loạt tác phẩm phản ánh hiện thực mới, như “Tát nước đồng chiêm” của Trần Văn Cẩn, “Nhớ một chiều Tây Bắc” của Phan Kế An, đã đánh dấu sự trưởng thành của sơn mài Việt Nam.

Từ thời kỳ đổi mới (1986) đến nay, hội họa sơn mài vẫn phát triển mạnh mẽ với nhiều nghệ sĩ trẻ say mê theo đuổi. Sơn mài với tính ứng dụng rộng mở đã giúp các họa sĩ tự do thể hiện phong cách cá nhân. Ngày nay, bảng màu sơn mài có hàng trăm sắc thái, mang lại sự đa dạng và sáng tạo cho các nghệ sĩ.

Chất liệu sơn mài phù hợp với tâm hồn người Việt, thể hiện được chiều sâu tinh thần và sự thanh tĩnh của nghệ thuật Á Đông. Với sự đổi mới không ngừng, sơn mài Việt Nam vẫn còn nhiều tiềm năng phát triển, là miền đất phong phú và đầy thử thách cho những ai muốn chinh phục.