Trò Xuân Phả: Vũ điệu sân đình ẩn mình trong dòng lịch sử

Trải qua hơn 1000 năm hình thành và phát triển trong dân gian Việt Nam, trò diễn Xuân Phả ngày nay đã thành một tổ hợp múa dân gian đặc sắc, “độc nhất vô nhị” diễn ra hằng năm và được ghi danh là Di sản Văn hóa Phi vật thể Quốc gia.

Trò diễn Xuân Phả là một trong ba di sản văn hóa, văn nghệ quý của xứ Thanh cùng với tổ khúc hò sông Mã và tổ khúc dân ca Đông Anh. Nếu hò sông Mã hay dân ca Đông Anh thể hiện lối sinh hoạt thường ngày của nhân dân thì trò Xuân Phả thể hiện lối sinh hoạt cung đình, mang đậm tính ngoại giao.

Được hình thành từ đầu thế kỷ thứ 10 trên cơ sở các tiết mục cung đình, trò Xuân Phả là các trò diễn dân gian mô tả cảnh 5 quốc gia cổ (thuộc Trung Hoa, Hòa Lan, Tú Huần, Chăm Pa, Ai Lao) đem lễ vật cùng với những tiết mục múa hát đặc sắc của quốc gia họ để chúc mừng Hoàng đế nước Việt xưa.

Trải qua nhiều biến động trò diễn đã được dân gian hóa, trở thành trò diễn trong sinh hoạt cộng đồng. Loại hình nghệ thuật đặc sắc bao năm qua vẫn được những người dân làng Xuân Phả, xã Xuân Trường, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa gìn giữ và trình diễn hàng năm vào các ngày từ 10-12/2 Âm lịch tại di tích Nghè Xuân Phả.

Năm trò cổ Xuân Phả

Lấy tên làng đặt tên cho trò diễn, trò múa Xuân Phả hay còn gọi là “Ngũ quốc lân bang đồ tiến cống” là tổ hợp 5 trò múa, mô phỏng các nước lân bang lai triều, tiến cống vua Đại Việt.

– Trò Hoa Lang: là trò múa hát, mô phỏng người nước Hoa Lang (Hà Lan) đến tiến cống vua Đại Việt.

Trò Hoa Lang gồm có 17 người trong các vai nhân vật chúa ông, mế nàng, lính hầu, quân, người điều khiển kỳ lân. Đạo cụ là quạt giấy hoa, cây siên đao, cây bai chèo, hai con ngựa, roi ngựa, cờ lụa màu đỏ, cờ lẹm màu trắng, 1 con kỳ lân, túi vải hoa.

Trang phục của người múa là áo dài năm thân màu xanh nước biển có trang trí hoa văn các loại phù hợp với các nhân vật. Riêng áo của chúa ông có rồng vàng trước ngực, đuôi rồng vắt qua vai kéo về sau áo, gấu áo có sóng gợn màu vàng kim tuyến…

Dẫn đầu trò Hoa Lang là điệu múa kỳ lân, sau là chúa ông cùng đội quân và tiếp đó là hai lính hầu cưỡi ngựa khi đi nước kiệu, khi đi nước đại. Những điệu trò như phi ngựa, múa đấu roi, múa kéo quạt, múa siên đao, múa phất cờ, múa cờ lẹm, được kết hợp khéo léo theo nhịp trống chiêng và đàn bát âm, cùng những lời hát cất lên với những động tác chèo thuyền nhịp nhàng.

– Trò Ai Lao: là trò mô phỏng người nước Ai Lao (Lào) sang tiến cống vua Đại Việt.

Trò Ai Lao không có lời ca mà chỉ sử dụng động tác múa và âm nhạc thể hiện nội dung. Nhân vật của trò có chúa ông, lính hầu, mái nàng, quân, người đội lốt hổ, đội lốt voi. Đạo cụ là chiếc cáng để cáng chúa, 10 đôi sênh, lốt hổ, lốt voi, cây súng kíp, búa điều khiển voi, cờ đuôi nheo.

Trang phục nhân vật chúa mặc áo thụng màu xanh, nẹp xanh thẫm, ngực áo có mặt nguyệt và đôi rồng chầu, quần dài trắng, thắt lưng bằng lụa màu đỏ, đội mũ cánh chuồn đen…

Dẫn đầu trò Ai Lao là đoàn voi bước đi thong thả, đoàn hổ xông xáo nhảy nơi này, nơi khác và sau là chúa ông cùng quân lính. Những điệu trò được diễn nhịp nhàng theo tiếng trống, tiếng mõ, tiếng sênh.

– Trò Chiêm Thành: là trò mô phỏng người Chiêm Thành sang cống tiến vua Đại Việt.

Nhân vật trò Chiêm Thành là chúa, mế nàng, phỗng, quân. Trang phục điệu múa nước Chiêm Thành là áo màu đỏ, phía trước thêu hình rồng.

Dẫn đầu trò là hai phỗng đi hàng đôi, vừa đi vừa hát, theo sau là chúa và các quân. Những điệu trò trình diễn theo nhịp trống rung lên.

– Trò Tú Huần: còn gọi là “Lục Hồn Nhung” được mô phỏng tộc người Tú Huần sống ở miền núi phía Bắc đến cống tiến. Đặc biệt trò Tú Huần được lưu truyền rộng rãi hơn các trò khác.

Đoàn trò Tú Huần mặc quần áo màu xanh nước biển, từ bà già đến đàn con đều đeo mặt nạ bằng gỗ. Khi tiếng mõ nổi lên thì những điệu trò bắt đầu trình diễn, người hầu dìu cố già thong thả nhún nhảy, người hầu làm động tác lúc thì quạt, lúc thì giã trầu. Người mẹ gõ sênh nhảy ra và hú lên một tiếng tức thì đàn con cũng ra trình diễn.

Trong trò sử dụng những điệu nhảy chân cóc, có lúc lại ngồi xổm nhảy cóc lùi xa, tiến gần.

– Trò Ngô Quốc: là mô phỏng người Ngô Quốc ở Trung Quốc sang cống tiến.

Nhân vật là chúa Ngô, mế nàng, lính, nàng tiên, quân, ngoài ra còn có thầy thuốc, thầy địa lý, người bán kẹo. Dẫn đầu đoàn trò là thầy địa lý tay cầm la bàn để xem hướng nhà, xem đất. Thầy thuốc tay cầm dao cầu, vừa đi vừa tìm người kê đơn bắt mạch. Người bán kẹo rao hàng ý ới…

Khi trống rung lên, những nàng tiên nhịp nhàng vỗ cánh ra trình diễn rồi cúi chào Thành hoàng. Chúa và quân cũng tiến ra diễn trò theo nhịp trống nổi lên. Lúc thì múa siên đao, lúc thì chèo thuyền và hát theo nhịp trống. Cứ như vậy vừa chèo vừa hát vừa múa cho đến hết lời ca, thì cũng là lúc điệu trò kết thúc.

Mỗi điệu múa mang sắc thái sinh hoạt cộng đồng của các vùng miền, quốc gia thời bấy giờ, thể hiện trong màu sắc trang phục, mô phỏng hoạt động làm ăn, sinh sống, giao thương, phong tục tập quán.

Tháng 9/2016, Trò Xuân Phả được công nhận là Di sản Văn hóa Phi vật thể Quốc gia. Trong Lễ hội Lam Kinh 2018, một lễ hội lớn nhất của tỉnh Thanh Hoá, Trò Xuân Phả đã được biểu diễn với ý nghĩa mở ra cho một thời kỳ thịnh vượng, một cuộc sống ấm no hạnh phúc của người dân. Đây là những minh chứng cho sức sống trường tồn của Trò Xuân Phả trong sinh hoạt văn hóa tinh thần của người dân xứ Thanh.

Huyền Linh