Tín ngưỡng thờ cá Ông: Niềm tin linh thiêng của cư dân miền biển

Dọc theo dải đất ven biển miền Trung và Nam Bộ, từ Nghệ An đến Cà Mau, có một tín ngưỡng dân gian tồn tại hàng trăm năm qua và gắn bó mật thiết với đời sống của ngư dân – đó là tín ngưỡng thờ cá Ông, hay còn gọi là thờ cá voi. Không chỉ đơn thuần là một hình thức thờ cúng, tín ngưỡng này phản ánh sâu sắc mối quan hệ giữa con người và biển cả, giữa niềm tin tâm linh và sự nương tựa vào tự nhiên trong cuộc sống mưu sinh đầy gian truân nơi đầu sóng ngọn gió.

Cá Ông – biểu tượng linh thiêng của biển cả

Trong tâm thức người dân vùng biển, cá Ông là vị thần hộ mệnh trên biển, thường giúp ngư dân vượt qua bão tố, sóng to gió lớn. Truyền thuyết kể rằng cá voi từng nhiều lần cứu người bị nạn, dẫn đường cho tàu thuyền lạc lối hoặc xua đuổi thủy quái. Chính vì thế, loài cá khổng lồ này được tôn kính như một vị thần biển, được gọi bằng những tên đầy kính trọng như “Ông Nam Hải”, “Đức Ngư” hay “Cá Ông”.

Mỗi khi một con cá voi dạt vào bờ – được gọi là “cá Ông lụy” – người dân địa phương tổ chức tang lễ rất trang trọng, theo nghi thức như một con người. Thi hài cá được tắm rửa, quấn vải điều, đặt trong quan tài lớn và đưa vào an táng tại lăng Ông, nơi trở thành trung tâm tín ngưỡng của cộng đồng ven biển. Qua nhiều đời, cá Ông không chỉ là biểu tượng của lòng nhân từ, che chở mà còn là hiện thân của lòng biết ơn và khát vọng an lành giữa đại dương bao la.

Lễ hội Nghinh Ông – cuộc gặp gỡ giữa tín ngưỡng và lễ hội

Mỗi năm, vào dịp tháng 2 hoặc tháng 3 âm lịch, các địa phương ven biển lại tưng bừng tổ chức lễ hội Nghinh Ông – một trong những nghi lễ truyền thống lớn nhất của ngư dân miền biển. Lễ hội gồm hai phần: phần lễ mang tính trang nghiêm với các nghi thức tế lễ, rước bài vị Ông Nam Hải từ lăng ra biển và ngược lại; phần hội là dịp để cộng đồng vui chơi, thi tài và gắn kết.

Lễ hội Nghinh Ông không chỉ là dịp cầu mong cho một mùa đánh bắt thuận lợi, trời yên biển lặng, mà còn là dịp tôn vinh bản sắc văn hóa biển, tạo sự gắn kết cộng đồng, giữ gìn ký ức tổ tiên và truyền thống dân gian. Những điệu múa lân, hát bội, hò bá trạo, cùng âm vang của trống chiêng, cờ phướn phấp phới… tạo nên một bức tranh sống động vừa linh thiêng, vừa rộn ràng sức sống.

Vai trò xã hội và giá trị văn hóa sâu sắc

Tín ngưỡng thờ cá Ông không chỉ phản ánh niềm tin thiêng liêng mà còn thể hiện nhu cầu tinh thần và tổ chức xã hội của cộng đồng ngư dân. Trong môi trường tự nhiên khắc nghiệt, nơi con người luôn đối mặt với hiểm họa từ biển cả, sự hiện diện của “Đức Ngư” như một chỗ dựa tinh thần mạnh mẽ, tiếp thêm niềm tin và sự lạc quan trong mỗi chuyến ra khơi.

Không những thế, tín ngưỡng này còn giúp cố kết cộng đồng làng biển, hình thành nên hệ thống sinh hoạt văn hóa, phong tục và tổ chức xã hội riêng biệt. Những người tham gia lễ hội, giữ gìn lăng Ông hay thực hiện nghi lễ thường là những bô lão được cộng đồng kính trọng, thể hiện tính chất thiêng – tục hòa quyện trong đời sống hàng ngày.

Bảo tồn một di sản văn hóa biển đặc sắc

Ngày nay, giữa dòng chảy của hiện đại hóa và phát triển kinh tế biển, tín ngưỡng thờ cá Ông vẫn giữ được chỗ đứng riêng trong đời sống ngư dân. Nhiều lăng Ông cổ vẫn còn tồn tại và được gìn giữ tại các địa phương như Vũng Tàu, Bình Thuận, Phú Yên, Quảng Ngãi, Bạc Liêu, Cà Mau… Lễ hội Nghinh Ông cũng được tổ chức thường niên, không chỉ thu hút người dân địa phương mà còn trở thành điểm đến văn hóa độc đáo cho du khách trong và ngoài nước.

Tín ngưỡng này đã được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, khẳng định giá trị trường tồn của nó trong dòng chảy văn hóa dân tộc. Việc bảo tồn không chỉ là giữ lại những lăng thờ, nghi lễ hay lễ hội, mà quan trọng hơn, là giữ gìn niềm tin, sự gắn bó và bản sắc văn hóa đặc trưng của cư dân miền biển.

Tín ngưỡng thờ cá Ông là sự kết tinh của niềm tin, lòng biết ơn và mối giao cảm sâu sắc giữa con người với biển cả – môi trường sinh tồn gắn liền với đời sống của hàng triệu người dân vùng duyên hải. Không chỉ là một tín ngưỡng dân gian, đây còn là di sản tinh thần phong phú, phản ánh chiều sâu văn hóa và tâm hồn của cộng đồng ngư dân Việt Nam. Giữa biển rộng mênh mông, sự hiện diện của cá Ông và lòng thành kính của con người chính là sợi dây kết nối thiêng liêng, giúp con người mạnh mẽ hơn trên hành trình đối mặt với thiên nhiên và tương lai.

Khánh Linh