Ông đồ và nghề cho chữ

Trong khoảng 20 năm trở lại đây, phong tục “xin chữ” ngày Tết đã hồi sinh mạnh mẽ. Không ai biết chính xác phong tục này có từ thời nào, vì trong chính sử hay tư sử đều không ghi chép rõ ràng. Tuy nhiên, từ cuối thế kỷ 19, hình ảnh những thầy khóa viết câu đối và cho chữ ngoài chợ ngày Tết đã xuất hiện qua tư liệu ảnh và truyền miệng.

Văn Miếu và nghề cho chữ

Việc tổ chức cho chữ ở Văn Miếu không phải là truyền thống xưa. Văn Miếu là nơi thờ cúng thánh hiền, Quốc Tử Giám là nơi đào tạo sĩ tử, không phải nơi rao bán chữ nghĩa. Ngày nay, với vai trò bảo tồn văn hóa truyền thống, Văn Miếu trở thành địa điểm tổ chức hội chữ và hoạt động xin chữ.

Theo tư duy dân gian, người cầm bút lông viết chữ, đặc biệt là viết cỡ lớn, thường được coi là “thư pháp”. Tuy nhiên, để một tác phẩm thực sự là thư pháp, cần đáp ứng các tiêu chuẩn kỹ thuật và thẩm mỹ khắt khe. Thư pháp đòi hỏi sự tinh tế trong chọn giấy, bút, mực, kỹ thuật viết, cùng kiến thức sâu rộng về ngôn ngữ, lịch sử, văn học, thi ca…

Ngày nay, người xin chữ thường chỉ xin một đến hai chữ với mục đích cầu may, mà không quan tâm đến giá trị nghệ thuật của thư pháp. Điều này khiến các yêu cầu khắt khe của thư pháp không còn là yếu tố quan trọng đối với họ.

Về khái niệm “ông đồ”, thực chất, họ là những người đỗ sinh đồ (tú tài) nhưng không vượt qua kỳ thi Hương để thi Hội, thi Đình. Họ thường về quê dạy học hoặc kiếm sống bằng nhiều công việc khác. Một số ông đồ ra chợ quê viết câu đối Tết để tăng thu nhập, nhưng không phải ai cũng là nhà thư pháp, thậm chí phần lớn không có kiến thức và kỹ thuật thư pháp chuyên sâu.

Thư pháp và sự dân gian hóa

Thư pháp vốn là môn nghệ thuật hàn lâm, thường được giới quý tộc và quan lại theo đuổi. Thời xưa, ngay cả việc biết chữ cũng là điều xa xỉ, do chi phí học hành, sách vở, giấy mực khá cao. Vì thế, thư pháp chủ yếu dành cho một nhóm nhỏ văn nhân trí thức.

Ở Việt Nam, sử sách có nhắc đến thư pháp nhưng không đề cập đến thị trường xin chữ ngày Tết. Đến thế kỷ 19, mới xuất hiện những câu chuyện về việc cho chữ. Một số văn nhân có thể viết chữ tặng người ngưỡng mộ và nhận chút quà, đánh dấu sự dân gian hóa thư pháp.

Hiện nay, hoạt động xin chữ – cho chữ ngày càng phổ biến, nhưng cũng dẫn đến hệ lụy về chất lượng. Khi thư pháp trở nên đại chúng, không phải ai tham gia cũng hiểu biết về nghệ thuật này. Viết một hai chữ trong vài phút khó có thể coi là sáng tác nghệ thuật nghiêm túc. Sự phổ biến rộng rãi có thể khiến chất lượng thư pháp suy giảm.

Tuy nhiên, quá trình dân gian hóa không thể đánh giá đơn thuần là tốt hay xấu. Một mặt, nó có thể làm mai một nghệ thuật hàn lâm. Mặt khác, từ hàng vạn người đi xin chữ, có thể xuất hiện những cá nhân thực sự yêu thích và tìm hiểu sâu về thư pháp. Chính sự tiếp xúc với văn hóa, dù chỉ ở bề ngoài, vẫn có thể khơi dậy niềm đam mê khám phá giá trị cốt lõi.

Khánh An