Di sản Mộc bản triều Nguyễn: Kho tư liệu cổ hiếm hoi còn lại

Trong kho tàng di sản văn hóa Việt Nam, mộc bản triều Nguyễn là một báu vật quý hiếm mang giá trị lịch sử và tri thức đặc biệt. Với hơn 34.000 tấm ván khắc gỗ còn được lưu giữ đến ngày nay, đây không chỉ là một kho tư liệu đồ sộ mà còn là minh chứng sống động cho trình độ kỹ thuật và tư duy của người xưa trong việc lưu truyền tri thức qua nhiều thế kỷ.

Mộc bản là gì

Mộc bản là những bản khắc gỗ dùng để in sách xưa theo phương pháp thủ công. Mỗi tấm mộc bản là một mặt khắc ngược chữ Hán hoặc chữ Nôm, sau đó được bôi mực và ép lên giấy dó để in thành sách. Đây là hình thức sao chép văn bản phổ biến nhất trước khi kỹ thuật in hiện đại ra đời.

Trong lịch sử Việt Nam, đặc biệt dưới triều Nguyễn, mộc bản được sử dụng rộng rãi để biên soạn và nhân bản các sách về lịch sử, luật pháp, y học, nho giáo, địa lý, văn học và Phật giáo. Đặc biệt, nhà Nguyễn đã đầu tư lớn vào việc khắc in sách chính sử và các tác phẩm phục vụ mục đích cai trị và giáo dục thần dân.

Một kho tri thức đồ sộ

Mộc bản triều Nguyễn hiện được lưu trữ chủ yếu tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV (tỉnh Lâm Đồng), và đã được UNESCO công nhận là Di sản tư liệu thế giới thuộc chương trình Ký ức thế giới năm 2009. Đây là bộ mộc bản duy nhất còn nguyên vẹn và đầy đủ nhất trong lịch sử Việt Nam.

Toàn bộ kho mộc bản bao gồm hơn 150 đầu sách với nội dung phong phú, phản ánh gần như toàn bộ tri thức và thế giới quan của triều đại phong kiến cuối cùng của Việt Nam. Những bộ sách như Đại Nam thực lục, Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Đại Nam nhất thống chí là nguồn tư liệu quý giá giúp các nhà nghiên cứu tiếp cận lịch sử một cách chân thực và có hệ thống.

Không chỉ có giá trị về nội dung, mộc bản còn thể hiện kỹ thuật khắc gỗ vô cùng tinh xảo. Các nghệ nhân xưa đã thể hiện trình độ điêu luyện khi khắc từng nét chữ nhỏ li ti trên mặt gỗ, đảm bảo độ chính xác và thẩm mỹ cao. Đây cũng là minh chứng cho sự phát triển của nghề thủ công truyền thống và tinh thần học thuật của người Việt trong quá khứ.

Nguy cơ mai một và thách thức bảo tồn

Dù mang giá trị lớn, nhưng mộc bản triều Nguyễn vẫn đang đối mặt với nhiều thách thức trong công tác bảo tồn. Chất liệu gỗ khiến mộc bản dễ bị mục nát theo thời gian nếu không được bảo quản đúng cách. Thêm vào đó, số lượng lớn và độ phức tạp trong nội dung khiến việc số hóa và phổ biến thông tin đến công chúng còn nhiều hạn chế.

Trong khi đó, kiến thức về mộc bản vẫn còn khá xa lạ với phần lớn người dân, đặc biệt là thế hệ trẻ. Việc tiếp cận kho tư liệu này đòi hỏi kỹ năng đọc chữ Hán và hiểu biết về văn hóa cổ, điều mà ngày càng ít người có khả năng đáp ứng.

Nỗ lực bảo tồn và phát huy

Để bảo tồn di sản quý giá này, các cơ quan lưu trữ và văn hóa đã triển khai nhiều biện pháp như cải thiện điều kiện bảo quản, số hóa mộc bản, và hợp tác với các tổ chức quốc tế trong nghiên cứu và quảng bá. Một số bản mộc đã được số hóa và đưa lên nền tảng trực tuyến, giúp các nhà nghiên cứu và công chúng dễ dàng tiếp cận hơn.

Tuy nhiên, để mộc bản thật sự “sống lại”, cần có sự đầu tư mạnh mẽ hơn về giáo dục, truyền thông và ứng dụng công nghệ. Việc tổ chức các chương trình trải nghiệm, triển lãm và giáo dục di sản ngay từ cấp học phổ thông sẽ góp phần khơi dậy sự quan tâm và lòng tự hào với di sản văn hóa dân tộc.

Mộc bản triều Nguyễn không chỉ là sản phẩm của trí tuệ người xưa mà còn là cầu nối đưa hậu thế tiếp cận với lịch sử và văn hóa truyền thống. Giữa thời đại số hóa và hội nhập, việc gìn giữ và phát huy giá trị của kho tư liệu cổ hiếm hoi này không chỉ là trách nhiệm của giới chuyên môn mà còn là sứ mệnh chung của cả cộng đồng dân tộc Việt.

Hà An