Tháp Bà Ponagar: Biểu tượng tín ngưỡng và nghệ thuật kiến trúc Chăm

Nằm uy nghi bên bờ sông Cái, giữa lòng thành phố biển Nha Trang (Khánh Hòa), Tháp Bà Ponagar không chỉ là di tích lịch sử – văn hóa cấp quốc gia đặc biệt, mà còn là biểu tượng sống động cho tín ngưỡng dân gian, nghệ thuật kiến trúc và bản sắc văn hóa Chăm Pa. Trải qua hàng nghìn năm, cụm tháp vẫn sừng sững với thời gian, như một chứng tích linh thiêng của vùng đất từng rực rỡ huy hoàng dưới triều đại Chăm cổ.

Dấu tích của vương quốc Chăm Pa cổ đại

Tháp Bà Ponagar được xây dựng từ khoảng thế kỷ VIII đến thế kỷ XIII, trong thời kỳ phát triển rực rỡ của vương quốc Chăm Pa. Đây là một trong những quần thể đền tháp Chăm lớn nhất còn lại ở miền Trung Việt Nam. Theo lịch sử ghi chép và truyền thuyết địa phương, tháp được dựng lên để thờ nữ thần Po Ina Nagar – người được coi là “mẹ xứ sở”, đã tạo ra cây cối, đất đai, mùa màng và dạy dân cách làm ăn, sinh sống.

Cái tên “Ponagar” trong tiếng Chăm có nghĩa là “mẹ xứ sở” (Po: thần, Naga: rắn linh thiêng), hàm chứa tư tưởng mẫu hệ đặc trưng trong xã hội Chăm cổ.

Biểu tượng tín ngưỡng bản địa hòa trộn tôn giáo Ấn Độ

Lễ hội Tháp Bà Ponagar tổ chức thường niên vào cuối tháng Ba âm lịch là một trong những lễ hội tín ngưỡng dân gian lớn nhất miền Trung. Hàng chục nghìn người hành hương về đây mỗi năm để dâng lễ, cầu sức khỏe, tài lộc và bình an. Trong tâm thức người Chăm và cả người Kinh hiện nay, nữ thần Ponagar là hiện thân của Thiên Y A Na Thánh Mẫu, một biểu tượng linh thiêng được Việt hóa sâu sắc qua thời gian.

Điều đặc biệt là tín ngưỡng thờ nữ thần Ponagar mang đậm yếu tố bản địa nhưng đồng thời cũng chịu ảnh hưởng rõ nét từ Hindu giáo – tôn giáo chính của vương quốc Chăm Pa cổ. Bên trong tháp chính hiện vẫn còn tượng nữ thần làm từ đá hoa cương đen, cao gần 2,6 mét, với tư thế ngồi thiền, đầu đội mũ chóp, nhiều vòng trang sức – biểu tượng của thần Shiva trong Hindu giáo, nhưng gương mặt lại thể hiện nét mềm mại của người phụ nữ Đông Nam Á.

Kiến trúc gạch Chăm độc đáo, thách thức thời gian

Tháp Bà Ponagar là công trình kiến trúc tiêu biểu cho kỹ thuật xây dựng đền tháp Chăm. Toàn bộ tháp được xây bằng gạch nung, không dùng vôi vữa nhưng các khối gạch lại kết dính với nhau một cách chặt chẽ đến kinh ngạc. Đến nay, các nhà khoa học vẫn chưa giải mã hoàn toàn kỹ thuật xây dựng này.

Quần thể hiện nay gồm 3 tầng và 4 tháp chính, trong đó tháp chính (tháp thờ nữ thần Ponagar) cao hơn 20 mét. Các họa tiết điêu khắc trên thân tháp, vòm cửa, chân tường miêu tả sinh động các vị thần, vũ nữ Apsara, hoa sen, sư tử, voi… tất cả thể hiện trình độ điêu khắc tinh xảo và tư duy biểu tượng rất phát triển của người Chăm.

Dù đã trải qua hàng nghìn năm phong hóa, chiến tranh và tác động môi trường, nhiều chi tiết kiến trúc, phù điêu và hình khối của tháp vẫn còn rõ nét, vững chãi. Đó là minh chứng cho một đỉnh cao kỹ thuật và thẩm mỹ trong kiến trúc cổ Đông Nam Á.

Nơi giao thoa văn hóa Chăm – Việt

Không chỉ là di sản của người Chăm, Tháp Bà Ponagar ngày nay là không gian sinh hoạt tín ngưỡng chung của cả cộng đồng cư dân miền Trung, đặc biệt là người Kinh và người Chăm. Trải qua thời gian, việc thờ cúng nữ thần Ponagar đã được Việt hóa với hình tượng Thiên Y A Na – mẫu thần của người Việt, được thờ ở khắp các đình, miếu tại miền Trung – Nam Bộ.

Sự giao thoa văn hóa này không làm mất đi bản sắc Chăm, mà còn thể hiện tính bao dung, linh hoạt của tín ngưỡng dân gian Việt Nam – nơi các yếu tố bản địa, Ấn Độ giáo và tín ngưỡng dân tộc hòa quyện trong một thể thống nhất đầy nhân văn.

Bảo tồn di tích – bảo tồn bản sắc văn hóa

Năm 1979, Tháp Bà Ponagar được công nhận là Di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia. Ngày nay, không chỉ là điểm du lịch nổi tiếng, nơi đây còn là không gian văn hóa tâm linh đặc biệt, thu hút hàng trăm nghìn lượt khách mỗi năm. Bên cạnh đó, các hoạt động nghiên cứu, trùng tu và phục dựng cũng được tỉnh Khánh Hòa chú trọng nhằm bảo vệ giá trị nguyên bản của di tích.

Dù đứng giữa đô thị hiện đại hóa từng ngày, Tháp Bà vẫn là “trái tim văn hóa” của người dân Nha Trang và vùng duyên hải Nam Trung Bộ. Nó nhắc nhở về một nền văn minh từng rực rỡ, một niềm tin thiêng liêng vượt thời gian và một nghệ thuật kiến trúc thấm đẫm bản sắc dân tộc.

Biểu tượng vượt thời gian của văn hóa bản địa

Tháp Bà Ponagar không chỉ là một công trình kiến trúc, mà là linh hồn của một nền văn hóa. Trong mỗi viên gạch, mỗi tượng thần, mỗi lễ hội tại đây đều chứa đựng chiều sâu lịch sử, tín ngưỡng và nghệ thuật. Đó là nơi con người tìm về với cội nguồn, với những giá trị thiêng liêng đã định hình nên bản sắc văn hóa Việt Nam từ thuở sơ khai.

Linh Anh