Nhã nhạc cung đình Huế: nguồn gốc và bảo tồn di sản

Nguồn gốc và lịch sử

Nhã nhạc cung đình Huế là thể loại nhạc của cung đình thời phong kiến, được biểu diễn vào các dịp lễ hội (vua đăng quang, băng hà, các lễ hội tôn nghiêm khác) trong năm của các triều đại nhà Nguyễn của Việt Nam. Nhã nhạc cung đình Huế đã được UNESCO công nhận là Kiệt tác truyền khẩu và phi vật thể nhân loại vào năm 2003. Theo đánh giá của UNESCO, “trong các thể loại nhạc cổ truyền ở Việt Nam, chỉ có Nhã nhạc đạt tới tầm vóc quốc gia”. “Nhã nhạc đã được phát triển từ thế kỷ 13 ở Việt Nam đến thời nhà Nguyễn thì Nhã nhạc cung đình Huế đạt độ chín muồi và hoàn chỉnh nhất”.

Xuất hiện tại nước ta từ thế kỷ 13 dưới thời nhà Lý, Nhã Nhạc cung đình Huế có tiến trình phát triển rõ ràng, gắn liền với những triều đại khác nhau khắp bề dày lịch sử nước nhà. Đến thời Lê (1427 – 1788), Nhã Nhạc cung đình Huế trở thành loại hình nghệ thuật chỉ dành riêng cho giới quý tộc, bác học với kết cấu phức tạp, chặt chẽ, có quy mô tổ chức rõ ràng, chi tiết. Đây cũng là giai đoạn Nhã Nhạc được định thành nhiều loại hình riêng biệt, gồm Giao nhạc, Miếu nhạc, Cửu nhật nguyệt lai trùng nhạc, Đại triều nhạc, Thường triều nhạc, Đại yến nhạc, v.v. Trong giai đoạn này, tuy đạt được nhiều thành công nhất định nhưng Nhã Nhạc không duy trì được sự phát triển liên tục. Dần đến những năm cuối triều Lê, Nhã Nhạc đi vào thời kỳ suy thoái bởi nhiều nguyên nhân khác nhau.

Nhã Nhạc cung đình Huế chỉ thật sự phát triển mạnh mẽ và được tổ chức bài bản hơn bao giờ hết vào thời nhà Nguyễn (1802 – 1945), nhất là từ nửa đầu thế kỷ XIX. Lúc này, khi vừa lập nghiệp ở phương Nam, triều đình vua Gia Long đã sớm biết cách sử dụng nghệ thuật âm nhạc để ‘di dưỡng tinh thần. Đây cũng là lúc cái tên Nhã Nhạc gắn liền với cung đình Huế và phát triển theo mô thức, quy phạm đúng chuẩn của nhà nước quân chủ.

Lúc này, Nhã Nhạc cung đình huế được triều đình và dân chúng tôn vinh là loại hình âm nhạc chính thống, là quốc nhạc. Bởi thế nên chỉ vào những dịp lễ trọng đại, có ý nghĩa to lớn như Lễ tế trời ở Đàn Nam Giao, Tế Xã Tắc, lễ mừng đăng quang, lễ mừng thọ vua, nghi thức tiếp đón các sứ thần, v.v. triều đình mới tổ chức biểu diễn Nhã Nhạc tại kinh thành Huế. Ngoài ra, sở dĩ Nhã Nhạc thời này được gọi với cái tên Nhã Nhạc cung đình Huế là bởi vì triều đại này đã đóng đô ở Huế suốt gần 150 năm.

Thế nhưng, dẫu phát triển mạnh mẽ dưới thời triều Nguyễn là thế, Nhã Nhạc cung đình Huế đã từng bị đe dọa mất vị trí một cách nghiêm trọng khi các loại nhạc cụ và âm nhạc mới từ phương Tây xuất hiện. Ngoài ra, một yếu tố khác tác động mạnh mẽ đến chỗ đứng của Nhã Nhạc cung đình Huế chính là những biến cố lịch sử khi triều đại phong kiến cuối cùng của nước ta chính thức sụp đổ vào năm 1945. Thế nhưng mặc cho năm tháng thoi đưa với nhiều thăng trầm, Nhã Nhạc cung đình Huế vẫn ở đó, vẫn vẹn nguyên những gì đặc sắc, nhã nhặn và cung cách nhất từ những ngày đầu tiên.