Hát Then gọi mùa – Cao Bằng trong tiếng đàn tính và bát thắng cố nóng hổi

Giữa tiết trời tháng mười, khi mây mờ lững lờ trôi qua những triền núi đá xám, vùng đất Cao Bằng lại ngân lên tiếng đàn tính réo rắt, gọi mùa mới về. Trong hơi sương bảng lảng và mùi khói bếp cay nồng, người Tày, người Nùng lại cùng nhau hát Then – điệu hát thiêng giữa con người và thần linh, lưu giữ hồn cốt của miền sơn cước.

Tiếng Then – nhịp cầu nối trời và người

Từ bao đời nay, hát Then đã là một phần linh thiêng trong đời sống tinh thần của người Tày – Nùng ở Cao Bằng, Lạng Sơn, Bắc Kạn. Người ta tin rằng mỗi lời Then cất lên là một lời gửi gắm tới trời cao, tới thần linh, cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, gia đạo bình an.

Trong ngôi nhà sàn lợp lá cọ, nghệ nhân Then ngồi giữa gian giữa, tay gảy cây đàn tính ba dây, miệng cất tiếng hát mềm như suối. Những câu Then khi trong trẻo, khi ngân dài, lúc vui như tiếng nước reo, khi trầm lắng như lời ru của núi. Câu chuyện Then thường kể về hành trình người trần lên cõi trời dâng lễ vật, mang theo ước nguyện của bản làng.

Năm 2019, “Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam” được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại – một sự ghi nhận xứng đáng cho loại hình nghệ thuật độc đáo vừa mang tính nghi lễ, vừa là biểu tượng sáng tạo dân gian.

Gọi mùa giữa núi rừng Cao Bằng

Tháng 10 là thời điểm đẹp nhất để về Cao Bằng – mùa lúa chín, mùa thu vàng trải dài bên những dãy núi trùng điệp. Ở các bản làng như Ngọc Động (Trùng Khánh), Phúc Sen (Quảng Uyên), hay Pác Rằng (Bảo Lạc), người dân bắt đầu tổ chức lễ Then cầu mùa, lễ mừng cơm mới.

Trong tiếng đàn tính, điệu Then hòa cùng tiếng cười nói rộn ràng, trẻ con nô đùa ngoài sân, người già nhâm nhi chén rượu ngô thơm nồng. Then không chỉ là nghi lễ, mà là bữa tiệc tinh thần của cộng đồng – nơi mỗi người được sống chậm lại, được hát, được tin, được yêu.

Khách phương xa đến Cao Bằng những ngày này thường có cơ hội tham dự đêm hát Then bên bếp lửa. Giữa không gian ấm áp, người nghệ nhân cất lời ca mộc mạc:

“Then tỏ lòng thương đất – đất sinh ra mùa,
Người thương Then hát – hát cho lúa trổ bông…”
Câu hát bay giữa đêm núi, khiến người nghe như thấy cả hơi thở của núi rừng đang ngân nga cùng tiếng đàn.

Người bản địa bảo: “Nghe Then phải uống rượu, ăn thắng cố mới ấm lòng.”
Ẩm thực và âm nhạc hòa làm một – vừa là lễ, vừa là tiệc, vừa là lời mời chân thành của miền sơn cước gửi đến bạn bè phương xa.

Giữ hồn Then giữa thời hiện đại

Hát Then từng có thời bị mai một, nhưng những năm gần đây, nhờ nỗ lực của các nghệ nhân và chương trình bảo tồn văn hóa dân tộc, điệu Then đang hồi sinh mạnh mẽ. Ở nhiều trường học, câu lạc bộ văn hóa, trẻ em Tày, Nùng đã được học hát, học đàn tính. Nhiều tour du lịch cộng đồng ở Trùng Khánh, Bảo Lạc đã đưa biểu diễn Then vào sản phẩm trải nghiệm – để du khách không chỉ “xem” mà còn được “cảm”.

Hát Then không ồn ào, không phô trương, mà thấm dần vào lòng người – như hương rượu ngô, như khói bếp, như tiếng suối đầu bản. Đó là thứ âm nhạc của niềm tin, của sự gắn bó giữa con người với đất trời, giữa hôm nay và ngàn năm trước.

Một lời Then cho mùa mới

Khi đêm xuống trên miền non cao, ánh lửa bập bùng phản chiếu trên gương mặt người nghệ nhân già. Ông vẫn hát – những câu Then nối dài qua thế hệ, qua bao mùa vụ. Bên ngoài, gió đưa mùi thắng cố, mùi khói củi lan xa.

Giữa không gian ấy, người ta chợt hiểu rằng: mỗi tiếng đàn tính, mỗi lời Then là một cách người Tày – Nùng nói lời cảm ơn cuộc sống.
Và trong mùa thu vùng cao, tiếng Then vẫn gọi mùa, gọi con người về với cội nguồn, với niềm tin rằng – nơi đâu còn tiếng hát, nơi đó còn hồn Việt.

Khánh Linh