Chùa Một Cột: Ngôi chùa có kiến trúc độc đáo nhất tại Châu Á

Khi nhắc đến những công trình kiến trúc ấn tượng, không thể bỏ qua chùa Một Cột. Năm 2012, tổ chức Kỷ lục Châu Á đã chính thức công nhận chùa Một Cột là “Ngôi chùa có kiến trúc độc đáo nhất Châu Á”. Nó được xây dựng theo hình tượng của một đóa hoa sen nở trên mặt nước, tượng trưng cho sự tinh khiết và cao quý của Phật pháp.

 Lịch sử hình thành và tích truyền miệng chùa Một Cột Hà Nội

Chùa Một Cột được biết đến với rất nhiều tên gọi khác nhau như Diên Hựu Tự, Liên Hoa Đài hay chùa Mật. Đây là một trong số những ngôi chùa Hà Nội cổ kính được xây dựng từ thời vua Lý Thái Tông.

Truyền thuyết kể lại rằng, sự tích chùa Một Cột gắn liền với giấc mộng của vua Lý Thái Tông. Năm 1049, nhà vua mơ thấy được Phật Bà Quan Âm ban cho một tòa sen ngời sáng. Khi thức dậy, vua đã kể lại giấc mộng kỳ bí cho các quân thần cùng nghe. Sau đó, nhà sư Thiền Tuệ đã khuyên vua xây dựng chùa để ghi nhớ công ơn, ân đức lớn lao của Quan Âm. Như trong giấc chiêm bao, chùa dựng cột gỗ lim, làm toà sen của Phật Bà Quan Âm đặt trên cột. Sau đó các nhà sư đi vòng quanh tụng kinh với mong muốn “phước lành dài lâu”, vì vậy mà chùa có tên là Diên Hựu.

Đến thời vua Lý Nhân Tông, chùa được cải tạo xây thêm hồ Linh Chiểu và trang trí thêm toà sen mạ vàng ở đỉnh cột. Bên trong chùa Một Cột là ngôi đền có điêu khắc hình chim thần trên mái nhà cùng ban thờ tượng Quan Thế Âm được mạ vàng.

Chùa Một Cột đã trải qua bao lần trùng tu, sửa chữa vào Triều Trần, Hậu Lê và triều Nguyễn. Năm 1954, quân đội Pháp đã đặt thuốc nổ phá chùa trước khi rút khỏi Thủ đô. Đến năm 1955, Nhà nước đã cho tái dựng lại chùa theo bản thiết kế của kiến trúc sư Nguyễn Bá Lăng với quy mô một ngôi chùa nhỏ.

Kiến trúc và xây dựng 

Nguyên bản Chùa Một Cột 

Nhà nghiên cứu Nguyễn Hùng Vĩ trong bài nghiên cứu năm 1999 đã đưa ra các dẫn chứng chứng minh: lối kiến trúc một cột tương đồng với kiến trúc từng tồn tại trên cột đá chùa Dạm. Năm 2013, theo nghiên cứu của Tiến sĩ Trần Trọng Dương: “toàn bộ chùa Diên Hựu được thiết kế theo đồ hình mandala mô phỏng một tiểu vũ trụ trong thế giới quan Phật giáo.” Trong đó, “Liên hoa đài ở chùa Diên Hựu là một “bông sen nghệ thuật khổng lồ” (chữ dùng của Chu Quang Trứ).

Theo một số nhà nghiên cứu, lối kiến trúc một cột có từ trước đời nhà Lý. Ở Hoa Lư, Ninh Bình trong ngôi chùa Nhất Trụ mà con gái vua Đinh Tiên Hoàng tu hành, có một cây cột đá cao, tám cạnh, khắc bài kinh Lăng Nghiêm, đề niên hiệu thời Lê Hoàn (981–1005). Phía trên cột là tòa sen chạm. Năm Long Thụy Thái Bình thứ năm đời Lý Thánh Tông (1058) có xây điện Linh Quang ở Thăng Long, phía trước điện dựng lầu chuông, một cột tám cạnh hình bông sen.

Phục dựng 

Thực dân Pháp trước khi rút khỏi Hà Nội đã cho nổ mìn phá chùa. Tuy nhiên, chùa đã được trùng tu bởi kiến trúc sư Nguyễn Bá Lăng theo kiến trúc để lại thời Nguyễn. Chùa Một Cột hiện nay bao gồm đài Liên Hoa hình vuông, chiều dài mỗi cạnh 3 m, mái cong, dựng trên cột cao 4 m (không kể phần chìm dưới đất), đường kính 1,2 m có cột đá là 2 khúc chồng lên nhau thành một khối. Tầng trên của cột là hệ thống những đòn gỗ làm giá đỡ cho ngôi đài ở trên. Đài Liên Hoa có mái ngói, bốn góc uốn cong, trên có Lưỡng long chầu nguyệt. Trong quan niệm người Việt, rồng luôn là con vật linh thiêng, biểu tượng cho quyền uy, sức mạnh. Và hình ảnh “Lưỡng long chầu nguyệt” trên các mái đình đền, chùa chiền không chỉ biểu tượng cho sức mạnh thần thánh mà còn ẩn trong đó những giá trị nhân văn, phản chiếu trí tuệ, ước vọng của con người và nền văn minh cổ xưa.

Ngày nay không có những cánh sen trên cột đá như đã nói đến trong bia văn thời nhà Lý, nhưng ngôi chùa dựng trên cột vươn lên khỏi mặt nước vẫn là kiến trúc độc đáo, gợi hình tượng một bông sen vươn thẳng lên khỏi ao. Ao được bao bọc bởi hàng lan can làm bằng những viên gạch sành tráng men xanh. Kiến trúc chùa xây dựng gần với kiến trúc còn để lại thời Nguyễn.

Cạnh chùa Một Cột ngày nay còn có một ngôi chùa có cổng tam quan, với bức hoành phi ba chữ “Diên Hựu tự”, nguyên là công trình được dựng lần đầu tiên năm 1049, để mở rộng quy mô cho chùa Một Cột trong việc thờ cúng, tụng kinh Phật và sinh hoạt của các tăng ni (trong quần thể chùa Diên Hựu lúc đó).

Diệu Linh